با سلام خدمت تمامی دوستان و همراهان همیشگی کدیار ، در این پست میخواهیم یه نگاهی گذرا به سرنوشت میدان ها در معماری ایران بیاندازیم ، امیدواریم اطلاعاتی مفید در اختیار شما دوستان قرار داده باشیم .با ما همراه باشید.
در بررسی ساختار شهرهای ایران در سده های میانی و تا پیش از تغییرات اساسی در دوران جدید، به عناصری اصلی مانند ارگ، بازار، مسجد جامع و محلات مسکونی بر می خوریم که کمابیش، البته با تفاوت هایی، در بسیاری از شهرها تکرار می شوند. با رشد و تکامل این الگوی شهری، نقش میدان به عنوان عاملی که می توانست بین این عناصر پیوند و ارتباطی فضایی برقرار کند پررنگ تر شد.
برای پیش بردن بحث به صورت عینی، مثال هایی را از دوران صفوی و قاجار انتخاب می کنیم؛ دوران صفوی به دلیل آن که یکی از نقاط عطف مهم تاریخ شهرسازی ایران است؛ دوران قاجار نیز به دلیل آن که در آستانه ی تحولات اساسی معماری و شهرسازی قرار دارد.
- اصفهان
میدان نقش جهان به دستور شاه عباس اول در محل باغ بزرگی به همین نام و با توسعه دادن آن بنا شد. پس از آن نیز میدان هایی با همین الگو در چند شهر دیگر ساخته شدند که به خوبی نشان دهنده ی نحوه ی اندیشه ی معماران و شهرسازان صفوی به مقوله ی انتظام فضایی و استفاده از نقطه ای مرکزی برای پیوند عناصر اصلی در ساختار شهر است. در مورد معماری بناها و ساختمان های میدان نقش جهان می توان بسیار سخن گفت؛ اما آن چه در این بررسی کوتاه مورد نظر ماست، اشاره به یک الگوی شهرسازانه ی خلاق است.
در این الگو، میدان دارای کارکردی چندگانه و چندلایه است. از یک طرف فضای شهری بزرگی ست که به روی عموم گشوده شده و از طرف دیگر تمام آن عناصر اصلی یعنی ارگ، بازار و مسجد جامع را به یک دیگر پیوند می دهد. عمارت عالی قاپو که در حال حاضر جزو اندک بناهای به جای مانده از دولتخانه و ارگ حکومتی صفوی ست، به جز آن که بخش بیرونی کاخ سلطنتی را تشکیل می داد، در حقیقت به عنوان یک ساختمان ورودی باشکوه به مجموعه ی بزرگ حکومتی عمل می کرد. یعنی یکی از چهار دهانه یا منفذ اصلی این میدان، به صورت مستقیم به دیوانخانه گشوده می شد.
مسجد شاه نیز، به عنوان مسجد جامع جدید یا «جامع عباسی»، و به عنوان پایگاه مهم مذهب حکومتی، در همین میدان قرار دارد. ضلع مقابل مسجد شاه نیز سردر بازار قیصریه است. بازاری که در امتداد خود به راسته ی اصلی بازار می پیوندد و سپس در انتها به مسجد جامع یا مسجد عتیق اصفهان می رسد.
بدنه ها و غرفه های میدان نیز کاربری تجاری داشته اند و به همین دلیل جنب و جوش ناشی از کسب و کار نیز به چشم انداز میدان تحرک بیشتری می بخشیده است. میدان مانند یک سفمونی موفق تمام نغمه های اصلی شهر را با هم ترکیب و ادغام می کند و عرصه ی خود را به روی طبقات مختلف می گشاید. علاوه بر این، نقش جهان نقطه اتصالی می شود برای شهر قدیم و توسعه ی جدید به سمت محور چهارباغ عباسی و زاینده رود. شهر قدیم که بیشتر در اطراف میدان عتیق و محلات شمالی رشد پیدا کرده بود از طریق بازار به میدان نقش جهان متصل شده و به این وسیله ارتباط خود را با طرح شهرسازی صفوی حفظ می کند.
- تهران
در برابر میدان نقش جهان و اهمیت آن در طرح شهرسازی اصفهان، باید از میدان های تهران در زمان قاجار نیز نام ببریم. شاید میدان توپخانه را بتوان یکی از مهم ترین و بزرگ ترین میدان هایی دانست که در زمان قاجار و با طرح و اندیشه ی قبلی ساخته شد.
اما نکته ی قابل توجه، نقش این میدان در شهر قاجاری ست. پیش از آن که میدان توپخانه ی فعلی ساخته شود، توپخانه ی مبارکه در میدانی داخل محدوده ی ارگ سلطنتی قرار داشت. اما بعد، و در زمان ناصرالدین شاه، میدان جدیدی را برای استقرار توپخانه و توپچی های آن در شمال حصار ارگ حکومتی بنا کردند. یعنی جایی که شهر تمام می شد.
در اطراف میدان توپخانه نیز ساختمان هایی دو طبقه برای استقرار ادوات نظامی و افراد وابسته به آن وجود داشت. در حقیقت این میدان در ابتدا بیش از آن که کارکرد شهری داشته باشد و در پی ادغام و اتصال عناصر مختلف ساختار با یکدیگر باشد، میدانی بود جهت استفاده ی قشون.
یعنی میدانی که بعدها به یکی از بزرگ ترین و کلیدی ترین میدان های پایتخت تبدیل شد، در ابتدا نقش چندانی در زندگی شهری بازی نمی کرد.
- سبزه میدان و میدان مشق
اما در تهران نقطه ای استثنایی وجود داشت که می توانست به فرصتی عالی تبدیل شود.
▪ فرصتی عالی برای طراحی شهری:
محوطه ی مقابل ارگ و بازار، یعنی آن جایی که امروز «سبزه میدان» خوانده می شود، محوطه ای بود بدون طراحی شهری خاص و متمایز. یعنی جایی که بهترین فرصت را برای اتصال عناصر مختلفی از قبیل مسجد جامع و بازار و ارگ، که همگی در فاصله ی اندکی از یکدیگر قرار گرفته بودند، مهیا می کرد، بدون توجه ویژه یا مخصوص رها شده بود.
میدان مهم دیگری که در زمان قاجار طرح ریزی شد میدان مشق است. میدانی که اولین بنای آن به دوران فتحعلی شاه بازمی گردد. این میدان نیز همان طور که از نام آن برمی آید، محلی برای تمرین های نظامی بود و نه میدانی با کارکرد شهری.
گرچه تحولات بعدی و کمبود فضاها و عرصه های عمومی در تهران، میدان توپخانه و مشق را به سوی میدان هایی با کاربردهای عمومی سوق داد. توپخانه در تحولات بعدی، محل اتصال مهم ترین خیابان ها و راه های پایتخت بود و نقطه ی مرکزی و قلب شهر به شمار می آمد.
کمبود عرصه ی عمومی نیز، در تحولات بعدی، چهره ی نظامی میدان مشق را به کلی دگرگون کرد و به این ترتیب میدان مشق به میدانی با کاربری های اداری و فرهنگی تبدیل شد. حضور ساختمان های وزارت خارجه و اداره ی پست از یک سو، و موزه و کتابخانه ی ملی از سوی دیگر، نشان دهنده ی سمت و سوی تحولات بعدی این میدان هستند.
این مثال ها بخشی از تفاوت های شهرسازی و اندیشه های شهری را در دوره های مختلف تاریخی، صفوی و قاجار، بیشتر توضیح می دهند.
منبع : رادیو زمانه
نگارخانه:(با کلیک بر روی عکس مورد نظر با جزئیات بیشتر نگاه کنید)
ارگ تهران دوران قاجار