بزرگترین سایت تخصصی معماری مقاله،پروژه،آموزش نرم افزار
جهت دانلود مقاله به پایین صفحه مراجعه کنید.
شماره صفحه مقاله: ۲۴۷-۲۵۷
معماری‌و‌شهرسازی‌آرمان‌شهر
شماره.۹پاییز‌و‌زمستان۱۳۹۱
ارزیابی نیازمندیهای سالمندان در فضاهای شهری، مطالعه موردی:
پارک خلد برین شیراز*
بر طبق آمارهای جهانی، جمعیت سالمند در جهان رو به افزایش است، آمارها در کشور ما نیز تعیینکننده این واقعیت است. با ورود به دوره
سالمندی، تغییرات چشمگیری در ویژگی های فیزیولوژیکی و روحی- روانی انسان رخ می دهد.
این تغییرات، افراد سالمند را وادار میسازد تا محیط فیزیکی را به گونهای متفاوت از جوان ترها درک کرده و پاسخهای متفاوتی بدهند. سالمندان از جمله گروه های اجتماعی هستند که به دلیل شرایط سنی و کاهش نسبی فعالیت های کاری، اوقات فراغت بسیار دارند و امکان استفاده آن ها از فضاهای شهری برای انجام فعالیت های اختیاری و اجتماعی بیش از دیگر اقشار جامعه است. پارک ها از جمله فضاهای باز شهری هستند که سالمندان برای گذران اوقات فراغت، پیاده روی و غیره بسیار به آن جا مراجعه می کنند. در این مقاله پس از بررسی مبانی نظری پیرامون موضوع به چگونگی انجام تحقیقات میدانی در پارک خلدبرین شیراز و توزیع و تکمیل ۱۲۰پرسشنامه توسط افراد سالمند پرداخته می شود. نتایج به دست آمده نشان میدهند که فضاهای شهری ما در حال حاضر نه تنها پاسخگوی سالمندان که حتی پاسخگوی افراد سالم نیز نمی باشند. بیشترین مشکلاتی که سالمندان در فضاهای شهری عنوان کرده ا ند، عبارتند از: شلوغی معابر و ترافیک و سرعت زیاد ماشینها، آلودگی هوا، کثیفی معابر و فضاها، ناهمواری مسیرها. تعدادی نیز به مشکلاتی چون نبودن پل عابر پیاده، کمبود فضای سبز، زیاد بودن فاصله دسترسی تا امکانات و تسهیلات عمومی، مبلمان شهری نامناسب، عبور موتورسیکلتها، وجود جوانان شرور و بیکار، عدم رعایت حق و حقوق سالمندان توسط مردم وکمبود تسهیلات عمومی اشاره کرده ا ند که بیانکننده این واقعیت است که علاوه بر طراحان، مدیریت شهری نیز نقش مهمی را در ایجاد فضاهای شهری مطلوب ایفا می کند.
* این مقاله برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد طراحی شهری با عنوان ارتقاء کیفیت فضاهای شهری با تأکید بر حضور سالمندان: نمونه
موردی، محدوده پارک خلدبرین شیراز می باشد.
مقدمه
پدیده سالمندی سیری طبیعی است که هر کسی با آن مواجه خواهد شد و به تبع آن دگرگونیهایی در تواناییهای جسمی و نیازهای روحی-روانی انسان رخ خواهد داد که مستلزم توجهات خاص خود است. برطبق آمار و ارقام موجود، روند سالمندی در ایران رو به افزایش بوده که بهبود وضعیت اجتماعی، اقتصادی و پیشرفتهای علم پزشکی باعث کاهش مرگ و میر موالید و افزایش امید به زندگی و رشد جمعیت سالمندان و تغییراتی در هرم جمعیتی کشور شده است.
سالمندان به دلیل موقعیت سنی و اجتماعی و برخورداری از فراغت بیشتر و بهخصوص لزوم فعالیت های جسمانی منظم و مداوم مانند پیاده روی، زمان بیشتری از اوقات خود را در فضاهای شهری سپری می کنند. یکی از معیارهای ارزیابی کیفی سنجش فضا حضور گروه های اجتماعی ویژه است. سالمندان نیز جزیی از این گروه هستند که با حضور خود می توانند موجب پایداری و سرزندگی فضاهای شهری و در نتیجه ارتقاء کیفیت آن ها شوند. توسعه فضاهای شهری متناسب با نیاز گروه های مختلف اجتماعی از جمله وظایف مهم برنامهریزان و طراحان شهری است که تاکنون کمتر مورد توجه بوده است.
این پژوهش به منظور پاسخگویی به سوالات زیر انجام گرفته است:
-۱چگونه می توان سالمندان را به حضور در فضاهای شهری تشویق کرد؟
-۲چگونه باید فضاهای شهری برای حضور سالمندان طراحی و بهسازی شود؟
برای رسیدن به پاسخهای مناسب در ابتدا به مفاهیم اصلی پژوهش پرداخته می شود، سپس روش تحقیق و مطالعه موردی و چگونگی جمعآوری داده ها به منظور رسیدن به پاسخ های ذکر شده، توضیح داده می شود.
.۱مفاهیم اصلی پژوهش
در این بخش سعی شده است در حد توان مقاله به مفاهیم فضاهای شهری و سالمندان پرداخته شود تا دست مایه های لازم برای ادامه مقاله فراهم آید.
-۱-۱فضاهای شهری
راجر ترانسیک فضاهای شهری را به دو دسته عمده سخت فضا و نرم فضا تقسیم کرده است. منظور وی از اصطلاح ً سخت فضا، فضاهایی است که کاملا با بدنه های معماری، محصور شده ا ند. این فضاها محل گردهمایی و مکان فعالیت های اجتماعی شهر است و اما نرم فضاها، فضاهایی هستند که محیط و عناصر طبیعی در شکل دادن به آن ها غلبه دارند، مانند باغها وپارک ها ،سه شاخص اصلی فضاهای شهری در عرصه عمومی شهر عبارتند از: عمومی بودن فضا، باز بودن آن و برقراری تعاملات اجتماعی در فضا. به رغم تیبالدز فضاهای شهری شامل خیابانها، میدان ها، کوچه ها، حاشیه آب و در کل همه مکان هایی است که مردم به آن دسترسی فیزیکی و بصری دارند
.)Tibalds & Francis, 2004, p. 21(
-۱-۲ویژگی های فضاهای شهری مطلوب
در تئوریهای مختلف طراحی شهری، اندیشمندان مختلف تحت عناوینی چون “محیط پاسخده”، “شهرسازی شهروندگرا” و غیره به بررسی و ارائه معیارهای کلیدی جهت دستیابی به مکان های مطلوب پرداخته ا ند. علی رغم وجود تفاوت در نظریات مختلف، هدف تمامی آن ها تلاش در جهت فراهم آوردن بستری است که نیازهای انسانی به بهترین شکل در عرصه های عمومی تحقق یابد. تعدادی از مهم ترین نظریه های مطرح در این زمینه به نحو مختصر مورد اشاره قرار میگیرند، تا مواد اولیه مورد نیاز جهت بازشناسی مؤلفه های اصلی کیفیت طراحی شهری فراهم آید.
الف-کوین لینچ ۱با انتشار تئوری شکل خوب شهر در سال ۱۹۸۱میلادی حصول کیفیت مناسب طراحی شهری را در گرو پنج معیار و دو فوق معیار زیر اعلان می دارد: -۱سرزندگی -۲حس معنی -۳انطباق -۴دسترسی -۵کنترل. دو فراضابطه اساس این پنج بعد را میسازند: کارایی و عدالت (.)Carmona, Matthew et al., 2009, p. 15
ب- آلن جیکوبز و دانلد اپلیارد ۲در سال ۱۹۸۷در مقاله” به سوی یک بیانیه طراحی شهری، هفت هدف را برای آینده یک محیط شهری خوب پیشنهاد کرده اند که عبارتند از:
-۱قابلیت زندگی -۲هویت و کنترل -۳دسترسی به فرصت، تخیل و لذت -۴اصالت و معنا -۵زندگی جمعی و عمومی .)Carmona, Matthew et al., 2009, p. 16( – محیطی برای همه۷- خود اتکایی شهری۶
ج- جهانشاه پاکزاد ۱۰معیار کیفی سنجش فضا را عنوان می کند که عبارتند از:
-۱میزان پاسخگویی به حضور گروه های ویژه (سالمندان، کودکان و غیره) -۲سرزندگی یا میزان استفاده مرتب و دائمی شهروندان در تمام ساعات شبانه روز -۳میزان پاسخگویی به شخصیت افراد -۴میزان ایجاد حس تعلق به جامعه و فضا -۵میزان امکان ایجاد این همانی با فضا در فرد یا جامعه -۶میزان بهکارگیری حواس مختلف انسان -۷میزان برانگیختن حس کنجکاوی و کاوش در استفاده کننده -۸میزان کارایی فضا و پاسخگو بودن به نیازها و توقعات افراد -۹میزان تسهیل مشارکت -۱۰میزان موفقیت در یادآوری خاطره ها (.)Pakzad, 2006
با بررسی این نظریه ها می توان دریافت که یکی از ویژگی های فضاهای شهری موفق، پاسخگو بودن فضا به نیازهای تمامی اقشار جامعه است به نحویکه هر فردی بتواند به راحتی و ایمن در فضا حضور یابد و با دیگران تعاملات اجتماعی برقرار کند.
نظریه طراحی فراگیر یا همه شمول ۳که در سطح بین المللی مطرح است تأکید بر همین مطلب دارد. طراحی فراگیر آن نوع طراحی است که در آن نیازهای همه استفاده کنندگان در نظر گرفته شود. طراحی فراگیر بر طراحی بی مانع استوار است. یعنی ایجاد فضاهایی که قابل دسترسی برای همه در هر سن و هر اندازه توانایی باشد. هدف اصلی این نظریه عبارت است از: تلاش برای تأمین نیازهای اکثریت استفاده کنندگان ( .)Hoseini & Norouzian maleki, 2007 طراحی فراگیر ۷اصل کلیدی دارد که عبارتند از -۱استفاده ساده و حسی -۲کاربرد عادلانه -۳اطلاعات قابل درک -۴درنظرگرفتن حد مجاز برای خطا -۵انعطاف پذیری در هنگام عملکرد -۶تلاش فیزیکی حداقل -۷اندازه و مساحت برای دسترسی و.)Imire & Hall, 2001( عملکرد
-۱-۳مؤلفه های سازنده کیفیت فضاهای شهری
در جهت تبیین مؤلفه های سازنده کیفیت، مهم ترین مدلهایی که از سوی اندیشمندان مطرح شده را می توان مدل اپلیارد (حالتهای ادراک انسانی،) مدل لنگ (نیازهای انسانی) و مدل کانتر (مؤلفه های مکان) نام برد. نظریه مکان پیشنهادی کانتر دارای نارساییهای است. به نظر میرسد که این مدل می تواند با افزودن بعد بومشناسی به آن همچنان به مثابه ابزار نظری مناسبی مورد استفاده قرار گیرد. از این رو روایت جدیدی از مدل مکان تحت عنوان مدل مکان پایدار (کوروش گلکار) پیشنهاد می شود که علاوه بر سه بعد کالبد، فعالیت و تصورات پیشنهادی کانتر بعد جدیدی تحت عنوان اکوسیستم نیز به ابعاد گوناگون مکان می افزاید. مدل چهار بعدی مکان پایدار (تصویر)۱میتواند مبنای نظری بازشناسی مؤلفه های سازنده کیفیت طراحی شهری قرار گیرد. از ترکیب ابعاد چهارگانه محیط، سه مؤلفه کیفیت عملکردی، کیفیت تجربی-
زیبا شناختی و کیفیت زیست محیطی به مثابة نیروهای شکل دهنده کیفیت کلی طراحی شهری یک مکان استنتاج می.)Golkar, 1999, p. 54( شوند
تصویر :۱مدل مکان پایدار
«مؤلفه عملکردی کیفیت طراحی شهری» از یک سو در برگیرنده تأمین حرکت و دسترسی سهل و مناسب پیاده ها و سواره ها و از سوی دیگر در برگیرنده عملکردهای دیگر همچون تفریح و غیره نیز است. «مؤلفه تجربی-زیباشناختی کیفیت طراحی شهری» به دریافتهای ادراکی، شناختی و ترجیحات محیطی افراد در قبال فضاهای شهری سروکار دارد و در نهایت «مؤلفه زیست محیطی» در بعد خرد آن در بر گیرنده مقولاتی همچون تنظیم اقلیم خرد فضاهای شهری و در بعد کلان دغدغه پایداری زیست محیطی را دارد ( .)Golkar ,1999, p. 50کلیت این سه مؤلفه مبنای ارزیابی محدوده مورد مداخله می باشد.
-۱-۴سالمندی
سادهترین راه برای تعریف پیری، عبارت است از شمردن تعداد سالهایی که از بدو تولد طی شده است. به طور کلی آمار مربوط به پیران ۶۵سالگی را به صورت قراردادی آغاز پیری تعیین می کند. در مورد بعضی افراد انتقال به تدریج انجام میگیرد حال آن که در مورد افراد دیگر انتقال از دوره ای به دوره دیگر به سرعت و همراه با صدمات روحی به وقوع .)Rafizadeh, Nozari & Roshanbakhsh, 2003, p. 17( میپیوند.
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس در ایران، جمعیت کشور از حدود ۲۵/۷میلیون نفر به بیش از ۷۰/۴میلیون نفر در سال ۱۳۸۵بالغ شده است. درحالی که جمعیت سالمندان کشور از حدود ۱/۶میلیون نفر در سال ۱۳۴۵به حدود ۵/۱ میلیون نفر در سال ۱۳۸۵بالغ شد. به عبارت دیگر طی ۴دهه اخیر این بخش از جمعیت ۳/۲برابر شده است. بنابراین رشد جمعیت سالمندان کشور بیش از رشد جمعیت کشور است ( .)Mirfallah & Nasiri, 2007همچنین طبق آمار اعلام شده توسط مرکز آمار ایران، در سرشماری سال ۱۳۹۰جمعیت سالمندان به حدود ۱/۶میلیون نفر رسیده که بیانگر رشد افزایشی این گروه از جمعیت است.
-۱-۵سالمندان و فضای شهری
سالمندان از جمله گروه های اجتماعی هستند که به دلیل شرایط سنی و کاهش نسبی فعالیت های کاری، عمدتاً از فضاهای شهری برای انجام فعالیت های اختیاری و اجتماعی استفاده می کنند. فعالیت های انتخابی، فعالیت هایی هستند که در صورتی که زمان و مکان و بستر محیط اجازه دهد به شکل داوطلبانه صورت می گیرد (مانند قدم زدن برای استفاده از هوای پاک و غیره.) فعالیت های اجتماعی فعالیت هایی هستند که دفعتا شکل و به دنبال حضور مردم در یک مکان و در یک زمان صورت می گیرند (مانند گفتگو با بقیه و غیره) (.)Carmona, et al., 2009, p. 215 سازمان بهداشت جهانی که مبتکر جنبش شهرهای دوستدار سالمند ( )۴است بیان می کند که محیط های کالبدی مناسب میتوانند سطح عملکردی افراد سالمند را ارتقاء داده و به بالای آستانه ناتوانی برسانند. این موضوع در تصویر شماره ۲به :)World Health Organization, 2007, p. 6( خوبی نشان داده شده است
تصویر : ۲آستانه ناتوانی
)World Health Organization, 2007, p. 6(
تحقیقات انجام شده، نشان داده است که چند عامل در استفاده از فضای بیرون برای سالمندان مؤثر است. از جمله سطح استقلال، خرد اقلیم، انگیزه، نشستن راحت، حس جهتیابی، فرصت هایی برای تحریکات حسی، کنترل و نظارت بر محیط، راحتی و آسایش، امنیت و ایمنی، دسترسی راحت به فضاهای بیرون، فرصت هایی برای ملاقات دیگران و فعالیت های اجتماعی و فرصت هایی برای لذت بردن از طبیعت و شرکت در تمارین ورزشی و فعالیت برای سلامتی( .)Cooper & Francis, 1990, pp. 174-175در حال حاضر در کشور ما، پارک های محله ای و شهری، تنها امکانات و مکان های موجود برای گذران سهل تر اوقات روزمره، تنفس هوای متفاوت خارج از خانه، برخورداری از آفتاب و دیدن فضای سبز و مهم تر از همه تماشای دنیای پیرامون و مردم، گپ زدن با دوستان و همسالان و تعاملات اجتماعی هستند .)Nozari, Rafizadeh & Daiee Nezhad, 2004, p. 11( برای استفاده افراد از پارک ها دو دلیل ذکر شده است که عبارتند از: -۱میل و تمایل به بودن در مکانی طبیعی -۲نیاز برای برقراری ارتباط اجتماعی که به دو صورت انجام می گیرد: الف) ارتباط اجتماعی مستقیم (تصویر :)۳افراد به پارک میآیند که با دیگران صحبت کنند و قدم بزنند. ب) ارتباط اجتماعی غیر مستقیم (تصویر :)۴عده ای از افراد به پارک میآیند که فقط بقیه را بدون هیچ قصد مکالمه یا ملاقاتی با آن ها، نگاه کنند. بسیاری از افراد سالمند در این فعالیت درگیر می شوند (.)Cooper & Fransic, 1990, p. 74
تصویر :۳ارتباط اجتماعی مستقیم در پارک تصویر :۴ارتباط اجتماعی غیر مستقیم
.۲روش تحقیق
آگاهی از ویژگی های جسمی، نیازهای روحی و درک تفاوت های سالمندان از افراد جوان تر با کسب ادراک ذهنی، نظرات و دیدگاه های آن ها از فضاهای پیرامونی، به دست میآید. پارک ها، بیشترین فضاهایی هستند که سالمندان از آن ها به دلیل وجود فضای سبز، پیاده روی و غیره استفاده می کنند. پارک خلدبرین نیز ازجمله پارک هایی است که به دلیل وجود کانون روزانه سالمندان در آن، مراجعین زیادی دارد. در این پژوهش، قصد بر آن است که با مطالعات میدانی و پرسشنامه از نظرات، مشکلات و نیازهای سالمندان آگاه شده و به عوامل مؤثر در طراحی فضاهای شهری در جهت حضور مناسب سالمندان دست یافت. در پژوهش حاضر هنگامی که از سالمندان سخن می رود، سالمندانی در نظر گرفته می شوند که با وجود محدودیتهای خاص، هنوز توانایی تحرک مستقل در محیط پیرامون را در فواصل مشخصی دارا هستند.
شیوه ای که در این پژوهش به منظور گردآوری داده ها انتخاب شده است، جمع آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه می باشد که به صورت نمونه گیری اتفاقی انجام شده و پژوهشگر صرفاً میتواند به جمع آوری اطلاعات در شرایط و محدودیت های انتخاب پاسخگو قناعت نماید. با توجه به هدف این پژوهش، ۱۵۰پرسشنامه در ۳۰سؤال تنظیم و بین ۱۵۰نفر از سالمندان به صورت اتفاقی توزیع شد که از این تعداد، ۱۲۰نفر حاضر به همکاری شده و پرسشنامه ها را تکمیل کردند.
.۳شناخت محدوده نمونه موردی
به منظور ارزیابی و تجزیه و تحلیل محدوده، در ابتدا باید شناخت نسبتاً کاملی از وضع موجود داشت. محدوده مورد مطالعه، شامل پارک خلد برین، قسمتی از خیابان ملاصدرا و قسمتی از بلوار شهید بهشتی است که لبه های پارک را احاطه کرده ا ند و کاربریهای موجود در لبه خیابان و بلوار و فضای مسکونی اطراف پارک به عمق یک پلاک می باشد. پارک خلدبرین در منطقه یک شهر شیراز واقع شده است که دارای آب و هوایی خوب و میانگین سنی بالاتری نسبت به
دیگر مناطق است. تصویر ۵موقعیت پارک را در شهر شیراز نشان میدهد.
تصویر :۵شیراز، منطقه یک و موقعیت پارک خلد برین در شهر شیراز و منطقه
-۳-۱فعالیت و کاربری در محدوده
همان طور که در تصویر ۶نشان داده شده است، به غیر از پارک که به عنوان کاربری فضای سبز بخش وسیعی از مساحت محدوده را به خود اخ تصاص داده و بعد از آن شهرداری منطقه و مجموعه ورزشی، عمده کاربریها، مسکونی می باشد.
تصویر :۶محدوده پژوهش، فعالیت ها و کاربری های موجود در محدوده
-۳-۲بررسی مشاهدات میدانی در محدوده نمونه موردی
با توجه به سه مؤلفه عملکردی، زیباشناختی و زیست محیطی، این محدوده در چهار دسته کلی -۱وضع فیزیکی معابر -۲خصوصیات بصری-کالبدی -۳تأسیسات و تجهیزات شهری و -۴پوشش گیاهی که هر کدام دارای دسته بندیهای مخصوص به خود هستند، مورد بررسی میدانی قرار گرفته است که در ادامه به خلاصه نتایج به دست آمده اشاره می شود:
-۳-۲-۱وضع فیزیکی معابر
معابر، بستر حرکت پیاده و سواره را فراهم می کنند و جزء شریانهای حیاتی شهر هستند. باتوجه به ویژگی های جسمی و روانی خاص دوران سالمندی، بهسازی این بستر به شکلی هرچه راحت تر و ایمن تر برای سالمندان و حضور آن ها اهمیت زیادی دارد. عمدهترین مشکلات مشاهده شده در معابر محدوده مورد مطالعه عبارتند از: -۱عرض کم پیاده روها -۲لغزنده بودن کفسازیها -۳کفهای خاکی یا پوشیده از سنگریزه -۴عرض کم سواره رو کوچه ها -۵انباشتن مصالح ساختمانی و زباله در کوچه ها و پیاده روها -۶پارک اتومبیل در پیاده روها -۷وجود دریچه تأسیسات در معابر -۸عدم دفع مناسب آبهای سطحی در معابر -۹تغییر سطحهای نامناسب در پیاده روها.
-۳-۲-۲خصوصیات کالبدی- بصری
شکل، ارتفاع و تناسب احجام و وضعیت قطعات (از لحاظ پر و خالی بودن) نقش تعیین کنندهای در میزان محصوریت، پیوستگی و خط آسمان در بدنه معابر دارد.
بر اساس مشاهدات میدانی بیشتر ابنیه در محدوده مورد نظر بین ۲تا ۴طبقه اند و به ندرت بنای ۵طبقه و بیشتر مشاهده میشود که آن هم مربوط به نوسازیهای اخیر می باشد. اکثر ابنیه، عمری بیش از ۱۰سال دارند و هر چند که هنوز سالم و قابل نگهداری هستند. در بین آن ها قطعاتی مشاهده می شود که به دلیل رها شدن و مصالح کم دوام، فرسوده و جزء قطعات تخریبی هستند. این موضوع در بافت مسکونی ضلع شمالی پارک بیشتر به چشم میخورد. در حال حاضر به جای این قطعات، آپارتمانهای بیش از ۴طبقه درحال ساخت هستند. این ساخت و سازها باعث ناهماهنگی در ارتفاع ابنیه و در نتیجه مخدوش شدن خط آسمان، تناسبات و محصوریت معابر شده است.
-۳-۲-۳تأسیسات و تجهیزات شهری
در این قسمت، وضعیت علایم و تابلوها، مبلمان شهری و روشنایی در محدوده پارک خلدبرین مورد بررسی قرار می گیرد.
الف- علائم و تابلوهای شهری
علائم و تابلوها در نشان دادن درست مسیر و اطلاعات به افرادی که دارای مشکلاتی از جمله فراموشی، بینایی و شنوایی هستند، نقش مهمی را بازی می کند. در ارتباط با علائم و تابلوها علاوه بر رنگ و اندازه مطالب نوشته شده بر روی آن ها، مکان استقرارشان نیز از اهمیت خاصی برخوردار است. در محدوده مورد مطالعه، به جز در مواردی چند مانند تابلوی اطلاع رسانی سرویس بهداشتی در پارک و تابلو توقف ممنوع، تابلوی راهنمای خاص دیگری وجود ندارد. در مورد بدنه های موجود در معابر پیرامونی محدوده نیز تابلوها از نظر رنگ و اندازه نوشته ها به اندازه کافی خوانا و بزرگ هستند اما از لحاظ سیمای شهری و ارتفاع نصب با همدیگر هماهنگی ندارند و در یک زمان تابلوهایی با رنگها و اندازه های متفاوت دیده میشود که پردازش آن ها در یک لحظه برای افراد سالمند مشکل می باشد.
ب- مبلمان شهری
منظور از مبلمان، تجهیزات و تسهیلات شهری مانند نیمکت، سطل زباله، دکه ها و باجه های تلفن عمومی، آبخوریها، تیرکها، چراغها و تمام ابزار و وسایل تزئینات شهر می باشد. مبلمان شهری در محدوده مورد مطالعه، در دو قسمت قابل بررسی است:
-۱معابر محدوده: در معابر محدوده مورد نظر از لحاظ مبلمان شهری به جز چند سطل زباله و دو باجه تلفن چیز دیگری مشاهده نشد که این موارد هم بدون نظم و با وسایل دیگری چون صندوق های صدقات بیآنکه جای مشخصی داشته باشند، در جایی از پیاده رو و خیابان رها شده ا ند. -۲درون پارک: درون پارک، نیمکت، آبخوری، سطل زباله، وسایل و تجهیزات ورزشی، میزهایی برای مطالعه و دکه اغذیه آماده وجود دارد اما از لحاظ چیدمان و اندازه مناسب نمی باشند همچنین برای فعالیت های خاص مثل بازی شطرنج (که در میان سالمندان طرفدار زیادی دارد) و غیره مبلمان مجزا و ویژهای در نظر گرفته نشده است و مکان های سرپوشیده برای استفاده در زمانهای خاص مثل روزهای بارانی در فصل زمستان و یا روزهای آفتابی در فصل تابستان نیز وجود ندارد.
ج- روشنایی
از لحاظ روشنایی خیابان ملاصدرا و بلوار شهید بهشتی در شب مشکل چندانی ندارند ولی روشنایی در پارک و کوچه های ًمنتهی به آن در قسمت واحدهای مسکونی بسیار کم است، به اندازه ای که می توان گفت وقتی هوا تاریک می شود عملا پارک و کوچه های منتهی به آن به سختی قابل دید و استفاده هستند.
-۳-۲-۴پوشش گیاهی
پوشش گیاهی در محدوده طراحی در سه حوزه قابل بررسی است:
– محدوده مسکونی: در محدوده مسکونی به جز چند مورد درخت در نبش کوچه ها، فضای سبز و درخت تنها در تعداد محدودی از پلاک ها وجود دارد.
– بلوار شهید بهشتی و خیابان ملاصدرا: به غیر از قطعاتی که کاربری باغ دارند، در لبه بلوار شهید بهشتی در مسافتهای کوتاه درخت وجود دارد که به فضا طراوت و سرزندگی میبخشد. در خیابان ملاصدرا نیز در فواصل زیاد تک درختهایی در پیاده روها مشاهده می شود که به سرسبزی و تراکم لبه بلوار نمیرسد.
– پارک: تنوع گیاهی در پارک بسیار خوب است و انواع درختان از سایه ا نداز و برگ ریز در آن وجود دارد، ولی تحریک حس بویایی در آن احساس نمی شود.
.۴نحوه تجزیه و تحلیل پرسشنامه
برای تجزیه و تحلیل سوالات پرسشنامه از نرم افزار spssاستفاده شده است. سوالات پرسشنامه به چند دسته تقسیم می شوند: سوالات تک پاسخی، سوالات چند گزینهای و سوالات تشریحی. در مورد سوالات تک پاسخی، پس از بررسی تمامی پرسشنامه ها با توجه به پاسخهای داده شده، دستهبندیهای مرتبط صورت گرفته و همانند سوالات چندگزینهای با آن ها برخورد شده است، با این تفاوت که گزینه ها از قبل مشخص نبوده ا ند و با توجه به جوابها تنظیم شده ا ند. در مورد سوالات تشریحی نیز موارد نوشته شده پس از مطالعه دقیق، دسته بندی و درصد اشارهکنندگان به هر مورد مشخص شده است.
.۵جمع بندی یافته های به دست آمده از پرسشنامه ها
ً همان طور که قبلا ذکر شد پرسشنامه ها در جهت دستیابی به نظرات و آگاهی از نیازهای سالمندان در فضاهای شهری تدوین شده است. پرسشنامه شامل سوالات مرتبط با مشخصات پاسخگو و سوالات عمومی و کلی مرتبط با مسأله تحقیق و سوالات اصلی است که به منظور دریافت داده های مورد نیاز این پژوهش که شناخت نیازها و مشکلات سالمندان در فضاهای شهری و خواسته های آن ها از محیط اطراف خود است، تنظیم شده است. نتایج به دست آمده از سوالات در ۱۱ گروه طبقهبندی و در جدول زیر بیان شده است: دسته بندی سوالات پرسشنامه نتایج به دست آمده مشخصات پاسخ دهندگان ۵۷درصد زن و ۴۳درصد مرد
۵۲درصد سالمند جوان(۷۰-۵۵ساله-) ۳۱درصد سالمند میانسال(۸۰-۷۰ ساله-) ۱۳درصد سالمند پیر( ۸۰و بالاتر-) ۴درصد جواب نداده اند. سنجش میزان حس تعلق فرد به مکان زندگی خود و علل آن بیش از نیمی از افراد ( ۵۲درصد) از خانه و محل زندگی خود راضی هستند. آرامش و امنیت، داشتن همسایه خوب، نزدیکی به تسهیلات محلی و شهری، انس با محل و داشتن مالکیت شخصی از جمله عوامل موجد رضایت و سروصدای ماشین، شلوغی و رفتو آمد مردم، آلودگی هوا، بیتفاوت بودن همسایه ها، کثیفی محیط و عدم رعایت نظافت از عوامل موجد نارضایتی از محیط عنوان شده ا ند.
وضعیت اقتصادی و اجتماعی سالمند بیش از نیمی از سالمندان ( ۸۲درصد) با خانواده زندگی می کنند و درآمد مستقل دارند.
میزان استفاده سالمند از فضای بیرون ۸۰درصد افراد روزانه بین ۲تا ۸ساعت از وقت خود را در فضاهای بیرون سپری میکنند. میزان فعال بودن فرد و مکان انجام فعالیت و
استفاده از تسهیلات عمومی ۸۸درصد از سالمندان برای خرید روزانه از خانه خارج می شوند و ۸۳درصد از آن ها از وسایل نقلیه عمومی استفاده می کنند.
تعداد دفعات استفاده افراد از فضای بیرون: هرروز ۴۳درصد- یکبار در هفته ۲۰ درصد- بیشتر از یکبار در هفته ۲۴درصد- یکبار در ماه ۸درصد- یکبار در سال ۲درصد- سایر ۳درصد ۴۰درصد افراد ترجیح می دهند در فضای باز و پارک ورزش کنند. چگونگی گذران اوقات فراغت فرد سالمند و مهم ترین تفریح و ترجیح فرد در گذران این اوقات
انجام فعالیت در اوقات فراغت: خرید روزانه ۶۳درصد- مطالعه ۶۸درصد- پیاده روی و رفتن به پارک ۵۱درصد- دیدار دوستان ۵۲درصد- فعالیت های دیگری از جمله کارهای خانه، آشپزی، کار در باغچه منزل، تماشای تلویزیون، مسافرت، حل جدول و شطرنج ۱۲درصد مهم ترین تفریح و سرگرمی: مطالعه، ورزش، پیاده روی و رفتن به پارک.
وجود امکانات و تسهیلات عمومی و ارزیابی مناسب بودن فاصله و شعاع دسترسی این امکانات ۵۰درصد افراد، فاصله نزدیک ترین مغازه تا محل زندگی را کمتر از ۱۰۰متر
عنوان کرده اند. همچنین ۳درصد از افراد از فاصله ۲۰۰-۱۰۰متر و ۱۰ درصد افراد از فاصله بیشتر از ۲۰۰متر ناراضی بودند. ۴۰درصد افراد، فاصله نزدیک ترین پارک تا محل زندگی را کمتر از ۵۰۰متر، ۲۷درصد ۱۰۰۰-۵۰۰ متر و ۳۳درصد بیشتر از ۱۰۰۰متر (که از این تعداد ۱۸درصد از این فاصله ناراضی بودند) عنوان کرده ا ند. انگیزه سالمند برای استفاده از فضای بیرون ۶۵درصد افراد انگیزه استفاده از فضای بیرون را پیاده روی، استفاده از هوای آزاد، آرامش اعصاب و تقویت روحیه ذکر کرده ا ند. وضعیت سلامتی و میزان استقلال فرد برای استفاده از فضای بیرون تنها ۱۰درصد عنوان کرده ا ند که برای استفاده از فضا نیازمند کمک هستند.
۷۸درصد از سالمندان نیز عنوان کرده ا ند که مشکل و بیماری خاصی برای بهره مندی از فضای بیرون ندارند. موانع و مشکلات موجود در محیط و فضاهای پیرامون فرد سالمند در مورد مهم ترین مشکلات فضاهای شهری ۴۲درصد به شلوغی معابر و ترافیک و سرعت زیاد ماشینها، ۱۲درصد به آلودگی هوا، ۱۰درصد به کثیفی معابر و فضاها، ۷درصد به ناهمواری و نامناسب بودن مسیرها و تعدادی هم به مشکلاتی چون نبودن پل عابر پیاده، کمبود فضای سبز، زیاد بودن فاصله دسترسی تا امکانات و تسهیلات عمومی، باریک بودن عرض معابر، مبلمان نامناسب، اشغال عرض خیابان و کوچه، ساختمان سازی و کند و کوبها، خراب بودن آسفالت، کمبود روشنایی درکوچه ها و معابر و عبور موتور سیکلت ها، وجود جوانان شرور و بیکار، رعایت نشدن حق و حقوق سالمندان توسط مردم و عدم احترام به آنان وکمبود تسهیلات عمومی اشاره کرده ا ند. پی بردن به عوامل موجد کیفیت در فضا از جمله امنیت و ایمنی فضا، میزان تعامل با دیگر گروههای اجتماعی از دیدگاه فرد سالمند و غیره ۸۵درصد از افراد عنوان کرده ا ند که در پارک و فضای سبز، فضای دارای آب و هوای مطلوب و فضایی که در آن آب جریان دارد، احساس آرامش می کنند. – ۳۷درصد از افراد عنوان کرده اند که احساس ترس و ناامنی را تجربه نموده ا ند که از میان این افراد، تعدادی به عواملی چون عبور موتور سیکلتها از پیاده روها و دزدی توسط آن ها، تاریکی در شب و خاموش بودن لامپها در معابر و پارک ها، درگیری بین افراد، جویهای شهرداری و نامناسب بودن پل های روی آن ها اشاره کرده ا ند. بیش از نیمی از افراد بیان کرده ا ند که از بودن با گروه همسن، جوانان و کودکان احساس خوشایندی دارند.
.۶نتیجهگیری و پیشنهادها
سالمندان نیازهای فیزیولوژکی، روانشناختی و اجتماعی خاص خود را دارند که ناشی از کهولت سن است. اغلب سالمندان با وجود مواجهه با این گونه محدودیت ها خود را بسیار خوب اداره می کنند و قابلیتهای آن ها هنوز گسترده است و چنانچه در محیط مناسبی قرار گیرند، توانایی آن را دارند که قابلیتهای خود را به حداکثر برسانند.
همان گونه که نتایج پرسشنامه ها نیز نشان میدهد: اکثر استفاده کنندگان از فضاهای بیرون، جزء گروه سالمندان جوان محسوب می شوند که هنوز مشکل و یا بیماری خاصی مانع از حضور آن ها در فضاهای شهری نشده است و بعد از آن ها سالمندان میانسال ( ۸۰-۷۰سال) می باشند که آن ها نیز با تمهیدات مناسب می توانند در فضاهای شهری حضور یابند. این موضوع نشان میدهد که با مناسبسازی فضاهای شهری، گروه بزرگی از سالمندان را می توان به حضور در فضاهای شهری تشویق کرد.
بیش از نیمی از سالمندان بهطور منظم و بدون هیچ مشکل خاصی از فضاهای شهری استفاده می کنند. این نکته نیز اهمیت توجه به مناسبسازی فضاهای شهری را جهت حضور سالمندان و پرکردن اوقات فراغت آنان بیان می کند. با توجه به پاسخ ها و همانگونه که در بخش مبانی نظری نیز بیان شد، به خوبی می توان دریافت که پارک، از مهم ترین فضاهای باز شهری جهت حضور سالمندان است. همان طور که سالمندان اشاره کرده ا ند بیشترین تفریح و سرگرمی آن ها پیاده روی و ورزش در پارک است. افراد سالمند در پارک ها به علت وجود فضای سبز، آبو هوای مطلوب و حضور دیگر گروه های اجتماعی احساس آرامش می کنند و بیشترین وقت خود را در پارک ها میگذرانند. در واقع پیاده روی و استفاده از هوای آزاد به عنوان مهم ترین دلیل استفاده از فضا و مهم ترین تفریح سالمندان است. این مطلب لزوم ایجاد پارک و فضاهای باز محله ای در میان واحدهای مسکونی را در فاصلهای کمتر از ۱۰۰۰متر ضروری میسازد. همچنین استفاده از فضای بیرون در جهت تأمین نیازهای روزانه برای سالمندان غیرقابل اجتناب است، در این راستا پیشبینی کاربری های تأمین کننده نیازهای روزمره در محله ها و تقویت سیستم حمل و نقل عمومی، می تواند از جمله
راهکارهای مؤثر در این زمینه باشد. مشاهدات میدانی نیز نتایج به دست آمده از پرسشنامه ها در خصوص مشکلات و موانع ذکر شده در فضاهای شهری را تأیید
می کند. با توجه به مشاهدات میدانی، مسیرهای ارتباطی و فضاهای شهری در ایران مانند خیابان و پیاده روها در عین حال که برای حضور سالمندان مناسب نمی باشند، جوابگوی نیازهای افراد سالم نیز نیستند که البته علاوه بر مسائل طراحی، مدیریت شهری ناکارآمد، عدم حفاظت و نگهداری و اجراهای ناصحیح نیز باعث ایجاد فضاهای نامناسب، شده است. در مورد پارک خلدبرین هر چند مشکلات کمتری دیده شد، ولی مسائلی هستند که در جهت تأمین آسایش و راحتی افراد سالمند و حتی دیگر گروه های جامعه ضروری می باشند و باید در فضا برآورده شوند، مانند وجود مبلمان های راحت و مناسب، وجود فضاهایی در جهت تأمین آسایش اقلیمی و استفاده از آن ها در شرایط مختلف آب و هوایی. با توجه به نتایج به دست آمده، سالمندان وقتی در فضا حضور می یابند که مطمئن باشند فضا پاسخگوی نیازهای مختلف
جسمی و روحی- روانی آنان است. تأمین ایمنی و امنیت سالمندان در محیط، ایجاد حس اعتماد به نفس و استقلال در آن ها، از جمله مواردی است که می تواند باعث حضور سالمندان در فضاهای شهری شود. همچنین تأمین خدمات و تسهیلات شهری چون حمل و نقل عمومی مناسب و ایجاد امکانات و خدمات محلی و تفریحی نزدیک به مکان های سکونتی، از جمله مواردی است که انگیزه سالمندان را به استفاده از فضا بیشتر می کند. اما صرف طراحی مشکل سالمندان را حل نمی سازد در کنار آن شیوه نگهداری از فضاها و مدیریت شهری کارآمد بسیار مؤثر است. همچنین بررسي دقیق ویژگي هاي جسمي و روحي- رواني سالمندان، و ارائه راهنماها و دستورالعمل هاي طراحي متناسب با آن ها، در جهت طراحي و بهسازي فضاها ضروری می باشد. درنتیجه برای دستیابی به محیط و فضاهای مناسب سالمندان باید به موارد زیر توجه کرد: – شناسایی دقیق ویژگی ها و نیازهای سالمندان و مشکلات آن ها در فضاهای شهری – تهیه ضوابط طراحی فضاهای شهری متناسب با نیازهای سالمندان – الزام دستگاه های ذی ربط (مانند شهرداری، سازمان مسکن و غیره) به اجرای این ضوابط در فضاهای شهری – نظارت دقیق و همه جانبه بر اجرای ضوابط و مقررات مربوطه – برگزاری دوره های آموزشی تخصصی برای افراد مرتبط با حرفه طراحی و برنامه ریزی فضاها – ایجاد واحدهای درسی دانشگاهی با عنوان طراحی برای همه یا طراحی همه شمول در رشته های مرتبط – بالابردن سطح آگاهی های مردم و آموزش های همگانی در ارتباط با نیازهای سالمندان
پسورد فایل: www.cadyar.com
